Arendts boek ‘Totalitarisme’ heeft diepe indruk op me gemaakt. Waar autocraten er genoegen mee nemen de ‘baas’ van het land te zijn en van het volk alleen gehoorzaamheid verwachten, gaat het totalitarisme vele stappen verder.

Arendt beschrijft huiveringwekkend hoe deze regimes mensen beroofden van iedere vorm van eigenheid en identiteit, ze geeft aan hoe terreur het instrument bij uitstek is om tot totale overheersing te komen en hoe de concentratiekampen – de ultieme vorm van terreur – de hoeksteen van het totalitaire regime vormen. Het project van het totalitarisme is gericht op niet meer en niet minder dan achtereenvolgens het doden van de juridische persoon in de mens, het doden van de morele persoon in de mens en tenslotte het doden van de uniekheid van ieder mens.

Arendt analyseert hoe het Nazisme en het Stalinisme konden ontstaan. De aanjagers hiervan waren ‘massa-bewegingen’, die konden ontstaan in een samenleving waar mensen door sociale atomisering en extreme individualisering volledig ontworteld waren. Juist deze ontwortelde groepen waren gevoelig voor propaganda die inspelend op reële angsten van mensen hen in volkomen absurde en uit de lucht getrokken bedreigingen liet geloven.

Nazisme en stalinisme hebben geleid tot de grootste genocide ooit. ‘Dit nooit meer’ was het ‘leitmotiv’ van de naoorlogse generatie. Maar ik maak me zorgen. Processen van globalisering en individualisering hebben ertoe geleid dat steeds meer mensen zijn ‘uitgestoten’, uit het systeem, ‘afgehaakt, of zelfs ‘afgehaakt gemaakt’. “U doet er eigenlijk niet zo toe” is de boodschap die veel mensen – denk ik – ervaren. Processen van sociale atomisering zijn zichtbaar:

• De ‘Brexit’ liet zien dat mensen bereid zijn van alles te geloven ook als dat evident niet waar is en nooit waar kan zijn. Dat was nog een relatief onschuldige stap.
• Trump laat zien dat je mensen kunt laten geloven dat alles ‘waar’ of ‘onwaar’ kan zijn. Een kwestie van ‘alternatieve feiten’.
• En binnenslands zien we politieke entrepreneurs macht verzamelen door geslepen combinaties van propaganda die tot (beginnende) vormen van terreur, zoals digitale en fysieke vormen van bedreiging leiden.